Uyuşmazlıkların Barışçıl Çözümü ve Arabuluculuk

Sıcak çatışmaların, donmuş ihtilafların ve potansiyel uluslararası anlaşmazlıkların yoğun olarak görüldüğü bir coğrafyada yer alan Türkiye, bölgesinde ve dünya genelinde kalıcı barış, istikrar ve refah ortamının tesisini hedeflemektedir. Bu doğrultuda, uluslararası sorunların barışçıl çözüm yöntemlerinden biri olan arabuluculuk konusunda küresel ölçekte farkındalık yaratılması ve kapasite inşası çalışmalarında öncü rol oynamaktadır.

Türkiye öncü rolünü, sahada bilfiil yürüttüğü uluslararası barış arabuluculuğu faaliyetleri, Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ile İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) çerçevesinde oluşturulmasına liderlik ettiği Arabuluculuk Dostlar Gruplarındaki eşbaşkan konumu, ev sahipliği yaptığı uluslararası arabuluculuk konferansları ve eğitim programları aracılığıyla çok boyutlu bir şekilde sürdürmektedir.

Ülkemizin uluslararası barış arabuluculuğu başlığında artan etkinlik ve ağırlığına uygun kurumsal bir yapılanmaya gidilmesi ve arabuluculuk disiplinine yönelik süreklilik gösteren sistematik bir yaklaşım benimsenmesi amacıyla 6 Nisan 2024 tarihinde Dışişleri Bakanlığı Uluslararası Arabuluculuk Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Genel Müdürlük, uluslararası kuruluşlar bünyesindeki arabuluculuk, çatışmaların önlenmesi ve kriz yönetimi çalışmalarını yürütmek, Türkiye’nin üstlendiği ve üstlenebileceği arabuluculuk ile kolaylaştırıcılık süreçlerinin hazırlanmasını ve geliştirilmesini sağlamak ve arabuluculuk faaliyetlerini yürütmek ya da destek vermekle sorumludur.

Türkiye’nin Arabuluculuk Faaliyetleri

Türkiye, önleyici diplomasi ve arabuluculuğa atfettiği önem çerçevesinde ihtilafların barışçıl yollardan çözülmesi doğrultusunda etkin çaba sergilemekte ve geniş bir coğrafyada çok sayıda girişime öncülük etmektedir. Bu kapsamda;

· Irak, Lübnan, Filistin ve Kırgızistan’da iç uzlaşının sağlanmasına yönelik gayretler,

· Afganistan ve Pakistan’la hayata geçirilen üçlü işbirliği mekanizması ile bölgesel sahiplenme ilkesi temelinde yürütülen “Asya’nın Kalbi - İstanbul Süreci”,

· Bosna-Hersek-Hırvatistan-Türkiye ve Bosna-Hersek-Sırbistan-Türkiye üçlü danışma mekanizmalarının tesisi,

· Sudan ve Güney Sudan arasında güven ortamının ortak ekonomik projeler yoluyla tesisine yönelik girişimler,

· İsrail ile Suriye arasındaki dolaylı görüşmelerde oynanan rol,

· İran’ın nükleer programına ilişkin sorunun barışçıl şekilde ve diyalog yoluyla çözümlenmesi gayretleri,

· Güney Filipinler barış sürecine destek,

· Somali-Somaliland görüşmelerinde üstlenilen sorumluluk,

· Ukrayna-Rusya Federasyonu diyaloğunu kolaylaştırmaya yönelik arabuluculuk ve kolaylaştırıcılık faaliyetleri, Karadeniz Tahıl Girişimi ve Rusya-Ukrayna esir değişimi,

· Etiyopya ve Somali tarafından kabul edilen Ankara Bildirisi,

Türkiye’nin küresel düzeyde arabuluculuk faaliyetlerine katkılarını ortaya koyan örnekler arasındadır.

Bu süreçlerde edinilen önemli bir tecrübe, her sorunun kendine has dinamikleri ve koşulları bulunduğu ve buna bağlı olarak arabuluculuk çabalarının bu farklılıkları gözetebilen, yeknesaklıktan uzak esnek bir anlayışla yönetilmesi gerektiğidir. Önleyici diplomasinin bazı temel kurallarının bulunduğu ve ihtilafın niteliğinden bağımsız olarak uyulması gereken ilkelerin olduğu da unutulmamalıdır. Herhangi bir aktörün başarıyla arabuluculuk yapabilmesi için öncelikle tarafların açık rızasının bulunması, kapsayıcı ve sorunun tüm dinamiklerine vakıf olması, süreç içinde tarafsız kalabilmesi ve kalıcı çözümün gerektirebileceği uzun vadeli taahhüdü ortaya koyabilmesi gerekmektedir.

Ayrıca, arabulucunun sürecin başından itibaren esnek ama ilkeli bir strateji benimsemesi, ihtilafın taraflarına ortak bir vizyon sunabilmesi ve güvenlerini kazanmış olması önemlidir.

Türkiye, sahadaki arabuluculuk faaliyetlerini bu genel çerçevede sürdürmekte ve sorunların tüm taraflarıyla karşılıklı güven ilişkisi içinde ve evrensel değerler temelinde ilkeli bir şekilde hareket etmektedir.

Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Bünyesindeki Faaliyetleri

Türkiye, arabuluculuğun önleyici diplomasi ve uyuşmazlıkların çözümündeki kritik rolünü uluslararası toplum nezdinde daha görünür kılmak ve arabuluculuk çabaları için daha fazla emek harcanması ve kaynak ayrılmasını sağlamak amacıyla, Finlandiya ile birlikte 24 Eylül 2010 tarihinde New York’ta BM bünyesinde “Barış için Arabuluculuk” girişimini başlatmıştır.

Girişimin bu ilke ve hedefleri doğrultusunda 22 Haziran 2011 tarihinde BM Genel Kurulunda oydaşmayla kabul edilen karar (A/65/283), arabuluculuk konusunda BM’de kabul edilen ilk karar olması bakımından özel bir önem taşımaktadır. BM Genel Sekreteri’nin Haziran 2012’de hazırladığı Etkin Arabuluculuk Rehberi (A/66/811) ve Eylül 2012’de arabuluculuk konusunda çıkarılan müteakip Genel Kurul kararı (A/66/291) bu alanda kaydedilen ivmenin korunmasını sağlamıştır. Bakanlığımızın girişimleriyle dilimize çevrilmesi neticesinde, Etkin Arabuluculuk Rehberi’nin BM dilleri dışında tercüme edilerek basıldığı ilk dil Türkçe olmuştur.

Temmuz 2014’te bölgesel ve alt-bölgesel teşkilatların arabuluculuktaki rolü ve önemi konulu, 86 üye ülke tarafından desteklenen karar (A/68/303) BM Genel Kurulunda oydaşmayla kabul edilmiştir. Bilahare, BM Genel Kurulunda Eylül 2016’da 69 ülkenin eş-sunucu olduğu “Anlaşmazlıkların Barışçıl Yollardan Çözümü, İhtilafların Önlenmesi ve Çözümünde Arabuluculuğun Rolünün Güçlendirilmesi” başlıklı karar (A/70/304) Arabuluculuk Dostlar Grubu’nun girişimiyle kabul edilmiş, böylece arabuluculuk konusunda BM Genel Kurul kararı sayısı dörde ulaşmıştır.

Gelinen aşamada “Barış için Arabuluculuk” girişimi uluslararası toplumdan yoğun ilgi görmüş, bu kapsamda teşkil edilen BM Arabuluculuk Dostlar Grubu’nun (ADG) üye sayısı, 53 ülke ve BM dahil 8 uluslararası/bölgesel kuruluş olmak üzere toplam 61'e ulaşmıştır. Grubun çalışmalarına destekteki artış, barış arabuluculuğunun önemine dair küresel bilincin giderek yerleştiğini göstermektedir.

BM Arabuluculuk Dostlar Grubu'nun 14. Bakanlar Toplantısı, “Rotayı Korumak: Dönüşüm Halindeki İhtilaflar Alanında Arabuluculuğu Güçlendirmek” temasıyla, BM 79. Genel Kurulu yüksek düzeyli haftası marjında 26 Eylül 2024 tarihinde ülkemizin ev sahipliğinde Türkevi'nde düzenlenmiştir. Sayın Bakanımızın Finlandiya Dışişleri Bakanı Elina Valtonen ile birlikte başkanlık ederek açılış konuşmasını yaptığı ve ADG’nin 36 üyesinin üst düzeyde ve çoğunlukla başkentlerden temsil edilerek hazır bulunduğu toplantıya, BM Genel Sekreteri António Guterres’i temsilen BM Siyasi Konular ve Barışı İnşa İşlerinden Sorumlu Genel Sekreter Yardımcısı Rosemary DiCarlo katılarak hitapta bulunmuştur.

Arabuluculuk konulu temel BM metinleri

BM Arabuluculuk Dostlar Grubu hakkında bilgi

Türkiye’nin Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Bünyesindeki Faaliyetleri

BM’deki başarılı girişimin üzerine, Türkiye, Finlandiya ve İsviçre’nin öncülüğünde 2014 yılında AGİT bünyesinde de bir Arabuluculuk Dostlar Grubu tesis edilmiştir. Anlaşmazlıkların barışçıl yollardan çözümü için arabuluculuk başlığının AGİT nezdindeki görünürlüğünün artırılmasını, kapasite inşasını ve tecrübe paylaşımını hedefleyen grup ilk kez 6 Mart 2014 tarihinde Viyana’da düzenlenen toplantıyla bir araya gelmiştir.

Takip eden yıllarda AGİT Çatışmayı Önleme Merkezi (CPC) Arabuluculuk Destek Birimi (MST), İsviçre, Finlandiya ve ülkemizin ortaklığında Viyana’da düzenli gerçekleştirilen etkinlikler kapsamında son dönemde “Barış Süreçlerinde Kadınların ve Gençlerin Rolü” (The Role of Women and Youth in Peace Processes) (17 Kasım 2023), “AGİT’in Arabuluculuk Rolü için Olanakların Araştırılması” (Exploring Prospects for the OSCE's Role as a Mediator) (5 Mart 2024) ve “Diyalog için Çok Yönlü Yaklaşımlar” (Multitrack Approaches to Dialogue) (3 Haziran 2024) başlıklı toplantılar düzenlenmiştir.

Türkiye’nin İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Bünyesindeki Faaliyetleri

İİT coğrafyasının çok sayıda ihtilafa sahne olduğu gerçeğinden hareket eden ülkemiz, İİT’nin Zirve Dönem Başkanı ve İcra Komitesi Başkanı olduğu dönemden itibaren arabuluculuk alanında kapasite inşası çalışmalarına katkıda bulunma amaçlı girişimlere hız vermiştir. Bu çerçevede, ülkemizce sunulan “İİT’nin Arabuluculuk Kapasitesinin Güçlendirilmesi” konulu beş karar, 45. (53/45-POL), 46. (56/46-POL), 47. (55/47-POL), 48. (53/48-POL) ve 49. (51/49-POL) İİT Dışişleri Bakanları Konseyi toplantılarında kabul edilmiştir.

Bu kararlarla İİT’nin arabuluculuk alanındaki kapasite inşa çalışmalarına katkıda bulunmak üzere bir Arabuluculuk Temas Grubu teşkil edilmiştir. Grup kurulduktan kısa süre sonra İİT içindeki en büyük ikinci temas grubu haline gelmiştir. Grubun eşbaşkanlığını Türkiye ile birlikte İİT Genel Sekreterliği, Suudi Arabistan ve Gambiya üstlenmiştir. Grubun kurucu toplantısı, 73. BM Genel Kurulu üst düzey haftası marjında 24 Eylül 2018 tarihinde New York’ta Bakanlar seviyesinde düzenlenmiştir.

İİT Arabuluculuk Temas Grubu, arabulucular için kültürel ve yerel hassasiyetleri gözeten bir rehberin hazırlanması ile üye ülkelerce aday gösterilen İİT uzman, arabulucu ve özel temsilcileri arasında bir ağ kurulması konularında çalışmalara devam etmektedir.

İstanbul Arabuluculuk Konferansları

Ülkemiz, arabuluculuk alanındaki öncü rolü çerçevesinde, Sayın Bakanımızın himayesinde uluslararası katılımlı İstanbul Arabuluculuk Konferanslarına ev sahipliği yapmaktadır. İstanbul Arabuluculuk Konferansları, konusunda uzman yerli ve yabancı katılımcıları bir araya getirmekte ve arabuluculuk alanında yenilikçi bir gündem üzerinden bilgi ve tecrübe paylaşımı için önemli bir platform teşkil etmektedir.

8. İstanbul Arabuluculuk Konferansı, 10 Mart 2022 tarihinde İkinci Antalya Diplomasi Forumu’ndan (ADF) önce “Değişen Barış Ortamında Arabuluculuğa Dikkat Çekmek” (Spotlight on Mediation in a Changing Peace Landscape) temasıyla gerçekleştirilmiştir. 40’ın üzerinde ülkeden 200’den fazla katılımcının iştirak ettiği konferansın yüksek düzeyli açılış oturumunda Sayın Bakanımızın yanı sıra Kuveyt ve Filistin Dışişleri Bakanları konuşma yapmış, ayrıca BM ve AGİT Genel Sekreterleri video mesaj yoluyla hitap etmiştir.

Konferansın başında düzenlenen Uzmanlar Paneli’nde arabuluculuk alanında tecrübe sahibi kıdemli katılımcılar deneyimlerini paylaşmış, başarılı bir arabuluculuk süreci ile arabulucuların sahip olması gereken temel özelliklere değinerek, önleyici diplomasinin ve çatışmaların barışçıl yollarla çözümünün öneminden bahsetmişlerdir.

Kadınların ve gençlerin arabuluculuk süreçlerine katılımlarını ele alan “Barış Arabuluculuğunda Kadınlar ve Çocuklar” panelinde kapsayıcılık bağlamında karşılaşılan engeller ve bunlarla nasıl mücadele edilmesi gerektiği üzerinde durulmuş, esasen geleneksel olarak az temsil edilen bu grupların dahil oldukları arabuluculuk süreçlerinde başarı oranının daha yüksek olduğu vurgulanmıştır.

Yapılan beyanlar, barışa yönelen tehditlerin arttığı ve çeşitlendiği bir dönemde ülkemizin çabalarının önemine işaret etmiş, ayrıca Ukrayna ve Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanlarının Sayın Bakanımızın kolaylaştırıcılığında konferanstan hemen önce bir araya gelmeleri, arabuluculuk alanında teori ile uygulamayı bir araya getiren yaklaşımımızın göstergesi olmuştur.

9. İstanbul Arabuluculuk Konferansı’nın düzenlenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir.

İstanbul Arabuluculuk Konferansları hakkında bilgi ve sonuç raporları

İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Üyesi Ülkeler Arabuluculuk Konferansları

Arabuluculuğa yönelik farkındalık ve kapasite inşası çalışmalarımız kapsamında bir diğer konferans serisi İİT ülkelerine odaklanacak şekilde 2017 yılında başlatılmıştır. Bilahare, üç kez ülkemizde düzenlenen İİT Üyesi Ülkeler Arabuluculuk Konferanslarının dördüncüsü 5-7 Haziran 2022 tarihlerinde Suudi Arabistan’ın ev sahipliğinde Cidde’de gerçekleştirilmiştir. Beşinci konferansın, ülkemizin ev sahipliğindeki İİT 51. Dışişleri Bakanları Konseyi toplantısı marjında 2025 yılında düzenlenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir.

İİT Üyesi Ülkeler Arabuluculuk Konferansları hakkında bilgi

Barış için Arabuluculuk Sertifika Programı

İİT Dışişleri Bakanları Konseyi tarafından kabul edilen “İİT’nin Arabuluculuk Kapasitesinin Güçlendirilmesi” başlıklı kararlar çerçevesinde, İİT bünyesinde arabuluculuk kapasitesine katkı sağlamak amacıyla ülkemizce 2018’den bu yana İİT Sekretaryası ve üye ülkelerin diplomatlarına yönelik “Barış için Arabuluculuk Sertifika Programı” düzenlenmektedir.

Programın beşincisi 21-25 Ekim 2024 tarihleri arasında Ankara’da gerçekleştirilmiştir. Programa İİT üyesi ülkelerin Dışişleri Bakanlıklarından 14 ve Bakanlığımızdan 5 olmak üzere toplam 19 diplomat katılmıştır. Bugüne kadar, sertifika programı kapsamında İİT Sekretaryası ile 35 üye ülkeden toplam 92 diplomat uluslararası barış arabuluculuğu alanında eğitim alma imkânı bulmuştur.

Öne Çıkan Diğer Faaliyetler

- 9-13 Aralık 2024 tarihleri arasında Afrika Birliği (AfB) Sekretaryası, Büyük Göller Bölgesi Uluslararası Konferansı (ICGLR) Sekretaryası, Hükümetlerarası Kalkınma Otoritesi (IGAD) Sekretaryası ve üye ülkelerinin Dışişleri Bakanlıklarında görevli genç diplomatlara yönelik uluslararası barış arabuluculuğu odaklı eğitim programı düzenlenmiştir.

- Bakanlığımızda 28 Kasım 2024 tarihinde “Uluslararası Barış Arabuluculuğu” konusunda bir çalıştay düzenlenmiştir. Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanlığı (SAM) ve Uluslararası Arabuluculuk Genel Müdürlüğü işbirliğinde tertiplenen çalıştay, Bakanlığımızın ilgili birimlerinden yöneticiler, farklı üniversitelerden akademisyenlerimiz ve düşünce kuruluşu temsilcilerimizi bir araya getirmiştir.

Sayın Bakanımız çalıştaya katılarak arabuluculuk bağlamında yürüttüğümüz çalışmalar ve geleceğe dönük vizyonumuz hakkında bir konuşma yapmış, bu alandaki deneyimlerini paylaşmış, ülkemizin ihtilafların barışçıl çözümü başlığında uluslararası alandaki özgün rolünü vurgulamış ve bilahare akademisyenler ve düşünce kuruluşu temsilcileriyle fikir alışverişinde bulunmuştur.

Çalıştay kapsamında gün boyunca düzenlenen oturumlarda, katılımcılar tarafından Türkiye’nin uluslararası barış arabuluculuğu alanındaki mevcut konumunun tüm boyutlarıyla irdelenmesi ve ülkemizin gelecekteki önceliklerinin değerlendirilmesi mümkün olmuştur.

- 1 Ekim 2024 tarihinde Ankara Bilkent Üniversitesinde, Finlandiya Büyükelçiliği tarafından Bakanlığımızın desteğiyle Türkiye ve Finlandiya arasında diplomatik ilişkilerin tesisinin 100. yıl dönümü vesilesiyle Finlandiya Cumhurbaşkanı Alexander Stubb’ın da katılarak hitapta bulunduğu “Martti Ahtisaari Barış Arabuluculuğu Semineri” düzenlenmiştir. Seminerde Finlandiya Dışişleri Bakanı Elina Valtonen ve Bakan Yardımcımız Prof. Dr. Burhanettin Duran da birer konuşma yaparak soruları yanıtlamışlardır.