دیپلماسی مبتکرانه و بشردوستانه ترکیه
در فضای متلاطم منطقهای و جهانی، سیاست خارجی ترکیه در عین صیانت از منافع
ملی خود در تلاش است تا در محیط پیرامونی خود و عرصه جهانی شرایط را در مسیر
صلح و توسعه پایدار شکل دهد و همزمان با پیگیری این هدف اصلی به برپایی کمربند
صلح، رفاه و ثبات یاری رساند. در راستای این هدف در حین حرکت در مسیر آرمان«صلح در وطن، صلح در جهان» که از سوی بنیانگذار جمهوری ترکیهمصطفیکمالآتاترک تبیین شده، مفهوم یک سیاست خارجی مبتکرانه و بشردوستانه که به تعبیر رئیس جمهور ترکیه انعکاس
دهنده روح مبتکرانه و ارزشهای انسانی ملت ترکیه است، با راهبری وزیر
امورخارجه در حال تحقق است.
همهگیری ویروس کرونا که در کوتاه زمان تمامی جهان را تحت تاثیر خود قرارداده،
گرایشهای بنیادینی را که در سالهای اخیر در روابط بینالمللی مشاهده می
گردید شتابی بیشتر بخشیده است. صحنه جهانی، در گذار از
دورانی است که بر ابهامات افزوده و از دوراندیشی کاسته شده، اختلافها و
بحرانها در منطقههای گوناگون، به ویژه منطقه پیرامونی ما تهدیدی برای صلح و
ثبات ایجاد کرده، کشمکش قدرتها در سطوح مختلف شتاب گرفته و چندجانبهگرایی و
ارزشهای جهانی با فرسایش روبرو شدهاست. کاستیهای سازوکارهای موجود حکمرانی
جهانی، وضعیتهای شکنندهی روزافزون در جغرافیاهای گوناگون به ویژه در منطقهی
ما، نابرابریهای رو به افزایش و روند شتابان دیجیتالیزه شدن در حال شکل
بخشیدن به فضای بینالمللی است.
برای رفع چالشها و تهدیدها و نیز بهرهگیری از فرصتهای چنین فضایی، میبایست
با اجرای دیپلماسیای دوراندیشانه و با ظرفیت مانور بالا، سیاست خارجی قدرتمندی را هم در میدان و هم در پشت میز مذاکره پی گرفت.
ترکیه با داشتن سنت دیپلماسیای ریشهدار، در سیاست خارجی خود از عناصر بسیاری
همچون جایگاه جغرافیایی مرکزی، غنای تاریخی، نهادهای نیرومند، منابع انسانی
سرشار و اقتصاد پویای خود قدرت میگیرد و بدینسان در حال ساختن پلی میان
سنتها و آینده است.
در چارچوب ویژگی مبتکرانه سیاست خارجی ترکیه، کشورمان با
بهرهگیری از بسیاری از ابزارهای مکمل همکاریهای سیاسی، اقتصادی، انسانی و
فرهنگی، در حال اجرای نوعی از دیپلماسی با اندیشهای در مقیاس جهانی ولی با
نمود تاثیرگذاری در سطح محلی در چهارگوشهی از جهان است. ترکیه با 248 نمایندگی سیاسی و کنسولی دارای پنجمین شبکه گسترده
نمایندگی در سطح جهان است.
ترکیه با ایجاد سازوکار شورای عالی همکاری با 26 کشور، ایجاد سازوکار اجلاس
میاندولتی سران با 4 کشور و نیز عضویت در تشکیلات سهجانبه و یا چندجانبه
منطقهای دارای شبکه همکاری گستردهای میباشد. ترکیه پیوندهای نزدیک خود را
با کشورهای حوزههای بالکان، خاورمیانه و شمال آفریقا، قفقاز جنوبی، آسیای
جنوبی و میانه حفظ کرده است. لیکن تنها به این مناطق همجوار بسنده نکرده و در
کار ژرفابخشی به سیاست مشارکت با آفریقا و سیاست توسعه روابط با آمریکای
لاتین و حوزه کارائیب است. از دیگر سو در چارچوب ابتکار «نگاهی جدید به آسیا» که در سال 2019 اعلام گردید، در حال
پیریزی سیاستی یکپارچه و فراگیر در ارتباط با منطقه آسیاست که بستر قدرتهای
پیشروی قرن بیست و یکم است.
ترکیه به عنوان شرقیترین کشور اروپایی و غربیترین کشور آسیایی، تقویت روابط راهبردی موجود و ایجاد روابطی نو از این قسم را
هدفگذاری کردهاست. روند عضویت در اتحادیه اروپا یکی از اولویتهای راهبردی
ترکیه است. کشور ما با ایالات متحده آمریکا که متحد آن در ناتو است شراکتی
راهبردی داشته و در راستای امنیت و رفاه اروپا به پیوندهای دو سوی اقیانوس
اطلس (ترنس آتلانتیک) اهمیتی حیاتی قائل است. ترکیه به عنوان عضو تاثیرگذار
ناتو، علاوه بر ایفای نقش مهم و تاثیرگذار در اجرای اصل «یکپارچگی امنیت»
پیمان مذکور، یکی از پنج کشوری است که بیشترین حمایت را از عملیات این پیمان
داشته اند و یکی از هشت کشوری است که بیشترین مشارکت را در تامین بودجه آن
انجام داده اند.
ترکیه به عنوان بخشی از اروپا، عضو شورای اروپا، سازمان
امنیت و همکاری اروپا و کموبیش در تمامی دیگر نهادهای اروپایی بوده و حتی از
اعضای پایهگذار آنهاست و در تلاشها برای دستیابی به راه حل مشکلات بسیار از
جمله حرکت های تودهای مهاجرین که تمامی قاره را تحت تاثیر
قرارداده است، مشارکت موثری داشته است. ترکیه که جایگاه مرکزی وکشور ترانزیت
خطوط انرژی است، ایفاگر نقشی حیاتی در امنیت انرژی اروپا و
دنیاست.
ترکیه در حوزه معضلات منطقهای مدافع « پشتیبانی و راه حلهای منطقهای» است. کشور ما عضو موسس
سازمانها و روندهای منطقهای گوناگونی همچون سازمان همکاری اقتصادی دریای
سیاه، روند همکاری جنوبشرق اروپا، سازمان همکاری اقتصادی(اکو) است. ترکیه به
عنوان یک عضو سازمان همکاری اسلامی، گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه (دی-
8)، شورای همکاری کشورهای ترکزبان، گفتگوی همکاری آسیا و سازمان همکاری میکتا
(مکزیک، اندونزی، کره، ترکیه و استرالیا)، با عهدهداری ریاست دورهای در
همهی سازمانها و نهادهایی که عضو بوده اثربخشی و پویایی به آنها بخشیده
است.
حل معضلات جهانی در گروی تلاشهای مشترک بر پایه همکاری و چندجانبهگرایی موثر است. این
واقعیت سمت و سوی دیپلماسی ترکیه در فرومهای چندجانبه را مشخص میکند. ترکیه
به عنوان عضو موثر گروه 20 از هنگام تشکیل آن که در سال 2015 نیز ریاست
دورهای آن را بر عهده داشته، ابعاد توسعه انسان محور اعم از رشد اقتصادی
فراگیر و توزیع عادلانه ثروت را در اولویت قرار داده است. ترکیه در هنگام
عضویت خود در شورای امنیت سازمان ملل در دوره 2010-2009 همکاری سازندهای در
زمینهی صلح، ثبات و امنیت جهانی داشته است. ترکیه با تکیه بر اصل «جهان از
پنج بزرگتر است» که از سوی رییسجمهور ترکیه مطرح شده، مدافع ایده اصلاح
ساختار سازمان ملل و سایر نهادهای بین المللی به ویژه شورای امنیت سازمان ملل
برای پاسخگویی به نیازهای روز است.
ترکیه که دارای نقشی پیشرو در حوزهی میانجیگری و حل منازعات است، تنها کشوری است که به طور
همزمان عضو و یا رئیس مشترک گروههای دوستی و یا گروههای تماس مرتبط با
میانجیگری است که ذیل سازمان ملل، سازمان امنیت و همکاری اروپا و سازمان
همکاری اسلامی تشکیل شده است. ترکیه همچنین با میزبانی کنفرانس بین المللی
میانجیگری استانبول که به تقویت ساحت اندیشه در حوزهی میانجیگری کمک
میکند، ظرفیتسازی در این حوزه را هدف قرار داده و برای دیپلماتهای جوان
کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی دورههای تخصصی«میانجیگری برای صلح» را با
اعطای گواهینامه برگزار میکند.
علاوه بر ویژگی مبتکرانه، سیاست خارجی ما بر «عنصر انسانی»
متمرکز بوده و بدینسان ترکیه در حال دستیابی به جایگاه « قدرتی مهرورز» است. ارتقای ترکیه به جایگاه رهبری جهانی در
یاریرسانی پزشکی در دوران همهگیری ویروس کرونا که با تکیه بر اندیشهی «دوست
در دوران سخت شناخته میشود» دست یاری به سوی 156 کشور و 11 نهاد بینالمللی
که خواهان یاریرسانی شده بودند دراز کرد، یکی از نمودهای ویژگی بشردوستانه
سیاست خارجی ترکیه است. همچنین ترکیه در این روند، با انجام فراگیرترین عملیات
بازگشت تاریخ جمهوری خود با بازگرداندن بیش از 100 هزار تن از شهروندان ترکیه
از 141 کشور به میهن، قدرت مهرورز خود را نمود بخشید.
مشارکت موثر هموطنانمان در خارج از کشور در زیست سیاسی،
اقتصادی و اجتماعی کشورهایی که در آن اقامت دارند و در عین حال حفظ
پیوندهایشان با فرهنگ و سرزمین مادری خود هدفگذاری شده و فعالیتهایمان در
راستای ارتقاء مداوم کیفیت خدمت رسانی به آنان ادامه دارد.
امروزه بشریت از مشکلات گوناگونی نظیر
نفرت قومی و مذهبی، تبعیض، افراطگرایی، بیگانهستیزی، اسلام هراسی و
رویکردهای دیگریسازی مشابه
رنج میبرد. ترکیه در مواجهه با این مسائل بر نیاز به شفافیت، تنوعگرایی،
ارتباطات و سیاستهای فراگیر تاکید می ورزد. ترکیه در حوزهی تلاشهای معطوف
به احترام متقابل بین فرهنگ ها و ادیان متفاوت و تشویق ارزشهای مشترک نیز
نقشی پیشرو به عهده گرفته است. «ابتکار ائتلاف تمدن‌های سازمان ملل» که به
صورت مشترک از سوی ترکیه و اسپانیا آغاز شد پاسخی عقلانی در مقابل به اصطلاح
نظریههای «برخورد تمدنها» است.
تروریسم و جریانهای افراطگرا
به شکل خطرناکی در سطح جهان گسترش یافتهاند. گروههای تروریستی در حال تهدید
صلح و امنیت بینالمللی هستند. تروریسم یک بلای جهانی و جنایت علیه بشریت است.
همبستگی و مبارزه جهانی با این جنایت که نمیتوان آن را به یک نژاد، قومیت،
باور و یا جغرافیا پیوند زد ضروری است. ترکیه با تروریسم – فارغ از این که از
سوی کدامین سازمان و با چه توجیهی انجام شود- به شکلی موثر مبارزه میکند.
سنت انسان محوردولتداری ترکیه در حوزه کمک های توسعه ای و بشردوستانه نیز انعکاس می یابد. ترکیه که
در سال 2016 در استانبول میزبان نخستین «اجلاس جهانی بشردوستانه» بوده براساس
سرانه هزینه کمکهای بشردوستانه نسبت به درآمد ملی در جایگاه سخاوتمندترین
کشورهای جهان قرار دارد.
ترکیه در عین حال کشوریست که میزبان بیشترین تعداد پناهجو در دنیا می باشد.
ترکیه میزبان حدود 4 میلیون نفر آواره می باشد که نزدیک به 3،6 میلیون آن ها
سوریهای تحت حمایت موقت هستند که مجبور به فرار از ویرانی کشورشان شده اند.
برای ارائه هرگونه خدمت و کمک به سوریها تا کنون بیش از 40 میلیارد دلار
آمریکا از بودجه ملی هزینه شده است. از سوی دیگر، در پرتو تلاشهای ترکیه که
مشوق بازگشت داوطلبانه با حفظ کرامت به سوریه می باشد، صدها هزار سوریهای به
کشورشان بازگشته اند.
اثر بخش سیاست خارجی از مسیر توانایی درک تغیییر و بدینوسیله قابلیت تنوع بخشی
همزمان به ابزارآن می گذرد. ترکیه با گام های نوآورانهای که برمی دارد نه تنها دیپلماسی امروز را
بلکه دیپلماسی آینده را نیز شکل میدهد. ابتکار دیپلماسی دیجیتال که به منظور استفاده از قدرت تحول بخش
تکنولوژی در تمامی مسیرهای حرکت سیاست خارجی طراحی گردیده، دارای هدف افزایش
بهره وری و اثرگذاری در هر زمینه از خدمات کنسولی تا دیپلماسی عمومی، از
زیربنای فناوری اطلاعات تا تحلیل سیاست خارجی می باشد.
نشست دیپلماسی آنتالیا که به عنوان اقدامی با هدف فراهم آوردن زمینه تبادل نظر
در مسائل جهانی و منطقه ای و ارائه راه حلهای پیشنهادی با نگرشی خلاقانه برای
مشکلات راهبردی سیاست خارجی طراحی گردیده نیز با فعالیت های برخطی که از سال
2020 آغازگر آن بوده، از هم اکنون مشارکت در موضوعات جاری جهانی و شکلدهی به
دنیای اندیشه در حوزه دیپلماسی را آغاز نموده است.
ترکیه قدرتمند، از نظر تمامی حوزه های پیرامونی نیز به مفهوم یک ضمانت و نیروی
پیشران در راستای صلح و توسعه پایدار است. در سال 2023 جمهوری ترکیه صدمین
سالگرد خود را با افتخار جشن خواهد گرفت. تحقق اهداف عینی مشخص شده از سوی
دولت نظام ریاستی ترکیه نه تنها سبب ارتقا استانداردهای صلح و رفاه در کشور
بلکه همزمان موجب تقویت کمک های ترکیه به منطقه جغرافیایی خود و فراتر از آن
خواهد شد. سیاست خارجی مبتکرانه و بشردوستانه ترکیه با این بینش تحقق یافته و
همزمان با تداوم تضمین منافع ملی، به اهداف مشترک بشریت نیز یاری می رساند.