TÜRKİYE-AB MALİ İŞBİRLİĞİ (1964-….)

Türkiye ile AB arasındaki mali işbirliğini, “Gümrük Birliği öncesi dönem”, “Gümrük Birliği dönemi” ve “adaylık dönemi” şeklinde 3 başlık altında incelemek mümkündür:

1) GÜMRÜK BİRLİĞİ ÖNCESİ DÖNEM (1964-1995)

Bu dönemde, Mali Protokoller, Tamamlayıcı Protokol ve Özel Mali İşbirliği çerçevesinde, AB’den, 78 milyon ECU’sü hibe ve 927 milyon ECU’sü de faizsiz veya düşük faizli kredi olmak üzere toplam 1 milyar 5 milyon ECU mali yardım alınmıştır.

2) GÜMRÜK BİRLİĞİ DÖNEMİ (1996-1999)

Bu dönemde, 340 milyon ECU’sü “Yenileştirilmiş Akdeniz Programı”, 205 milyon ECU’sü MEDA-I ve 12 milyon ECU’sü de “Risk Sermayesi” çerçevesinde olmak üzere toplam 557 milyon ECU kredi ve 376 milyon ECU’sü MEDA-I, 3 milyon ECU’sü İdari İşbirliği Programı ve 14 milyon ECU’sü de çevre, AIDS ve uyuşturucu ile mücadele gibi projeler için olmak üzere toplam 393 milyon ECU hibe yardım taahhüde bağlanmıştır. Taahhüde bağlanan bu yardımlar çeşitli projeler temelinde peyderpey serbest bırakılmaktadır.
Diğer yandan, yukarıda sayılan kaynaklara ek olarak, Gümrük Birliği kapsamında ülkemize 375 milyon ECU tutarında bütçe kaynaklı hibe ve 750 milyon ECU tutarında Avrupa Yatırım Bankası kredisi verilmesi öngörülmüştür. Bu yardımlar, AB’nin Gümrük Birliği Kararı çerçevesinde 1995 yılında yaptığı tek taraflı bildirimle taahhüt altına alınmış, ancak, bir üye ülkenin vetosu nedeniyle o dönemde kullanılamamıştır.
Türkiye’nin adaylığının Helsinki Zirvesinde tescilini müteakip, sözkonusu 750 milyon ECU/EURO tutarındaki Avrupa Yatırım Bankası kredisinin 450 milyon EURO’luk bölümüne işlerlik kazandırılması öngörülmüştür. Sözkonusu meblağ, AB Genel İşler Konseyi’nin 4 Aralık 2000 tarihli toplantısında 2000-2004 döneminde kullanılacak şekilde onaylanarak taahhüde bağlanmıştır.
AB Komisyonu ayrıca, Gümrük Birliği kapsamında taahhüt ettiği 375 milyon ECU/EURO tutarındaki bütçe kaynaklı hibenin bir bölümünü kullandırabilmek üzere, birisi 15 milyon, diğeri ise 135 milyon EURO’luk iki Yönetmelik hazırlamıştır. Sözkonusu hibelerin bir bölümü 2000-2001 yılında üzerinde mutabakat sağlanan projeler için; kalanı ise, 2002-2004 dönemine ait mali işbirliği programı çerçevesinde tahsis edilmiştir.

3) ADAYLIK DÖNEMİ

2002 yılına kadar Türkiye, AB’den, Gümrük Birliğini ve ekonomik ve toplumsal kalkınmayı desteklemek için iki yönetmelik yoluyla ve MEDA programı kapsamında destek almıştır. 1999’a kadarki dönemde, Türkiye’ye yardımın esas amacı, öteki Akdenizli ortaklar için olduğu gibi, yapısal reform sürecine eşlik etmek olmuştur.
1999 Helsinki Avrupa Konseyi sonrasında, ülkemiz ile mali yardım programlarına “katılım öncesi yönlendirme” unsuru dahil edilmiştir.
2001 yılında AB tarafından “Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardıma Dair Çerçeve Tüzük” kabul edilmiştir.
Adaylık süreciyle birlikte, AB’nin ülkemize yönelik hibe yardımları sadece AB Komisyonu’yla her yıl ortaklaşa olarak hazırlanan Finansman Zabıtlarında yer alan program ve projelere tahsis edilebilir hale gelmiştir.
Nakdi olmayan ve sadece proje bazlı hibelerden oluşan bu yardımlar, ülkemizin AB’ye adaylık ve uyum süreciyle doğrudan ilgili alanlarda, Katılım Ortaklığı ve Ulusal Program önceliklerinin yerine getirilmesi amacıyla kullanılabilmektedir.
Bu çerçevede, mali yardımlar üç temel alandaki projelere sağlanan hibeler vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir:
1. Müktesebat uyumu
2. Müktesebat uyumu için gerekli idari kapasite oluşturulması ve bunun için gerekli yatırım ihtiyacı
3. Ekonomik ve sosyal uyum projeleri (bölgesel kalkınma, sınır ötesi işbirliği ve KOBİ projeleri)
Böylelikle, 2004-2006 döneminde, katılım öncesi mali yardım, Türkiye’nin Kopenhag kriterlerini yerine getirme çabalarının desteklenmesine, ayrıca, müktesebatın benimsenmesiyle ilgili yatırımlar ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi konularına odaklanmıştır.
Ülkemize Katılım Öncesi Mali Yardım çerçevesinde, 2002 yılında 126 milyon, 2003 yılında 144 milyon, 2004 yılında 250 milyon, 2005 yılında 300 milyon ve 2006 yılında 500 milyon € AB mali yardımı sağlanması öngörülmüştür. Ancak, katılım öncesi strateji gereği bu fonlar proje bazında kullandırılmakta olduğundan fonların tümü projelendirilememiştir.

Bu konuda daha ayrıntılı bilgiler doğrudan AB ile mali yardımların koordinatörlüğünü yürütmekte olan AB Genel Sekreterliği’nden (Ekonomik ve Mali Konular Dairesi Başkanlığı) temin edilebilir. ( www.abgs.gov.tr )

• Mali işbirliği idari yapılanması:

AB, sağladığı mali yardımların yönetimine ilişkin olarak üç idari yapılanma ortaya koymuştur. Buna göre, Topluluk tarafından kaynak sağlanan projeler "merkezden" (centralized), "merkezi olmayan" (DIS-Decentralized Implementation System) ve "genişletilmiş merkezi olmayan" (EDIS-Enlarged Decentralized Implementation system) olarak üç farklı biçimde yönetilebilmektedir.
Böylelikle aday ülkelerin Topluluk yardımlarıyla desteklenen projelerin yönetimine dair tüm sorumluluğu üstlenmeleri için gerekli idari yapılanmayı aşama aşama oluşturmaları beklenmektedir. Diğer taraftan, Merkezden, Merkezi Olmayan ve son olarak da Genişletilmiş Merkezi Olmayan Sistem aracılığıyla, adayların, üyelikleri gerçekleştiğinde AB uyum fonlarının yönetiminde yararlanacakları sistem de kurulmuş olacaktır.
AB tarafından sağlanacak mali yardımların Katılım Ortaklığı Belgesi ve Ulusal Program'da yer alan önceliklere uygun projeler kapsamında kullanılabilmesi için, bu yardımların bir ön koşulu niteliğinde olan merkezi olmayan yapılanmanın ülkemizde de oluşturulması gerekmiştir.

• Merkezi Olmayan Yapılanma (DIS-Decentralized Implementation System):

Ülkemizde, AB hibelerinin programlanması, tahsisi ve kullanımı, AB tarafından geliştirilen ve tüm aday ülkelere yeknesak biçimde uygulanan "Merkezi Olmayan Yapılanma-Decentralized Implementation System" çerçevesinde gerçekleşmektedir.
Bu amaçla, ülkemizde de 18 Temmuz 2001 tarih ve 2001/41 sayılı Başbakanlık Genelgesiyle merkezi olmayan yapılanmaya ilişkin düzenlemeler yapılmıştır.
Merkezi Olmayan Yapılanma’nın teknik yeterliliğinin 8 Ekim 2003 tarihinde AB Komisyonu tarafından tanınarak sistemin tüm unsurlarıyla işlerlik kazanmasıyla birlikte taahhüde bağlanan projeler de fiilen uygulanmaya başlanmıştır.
Buradaki amaç, projelerin belirlenmesi, yönetimi, izlenmesi ve değerlendirilmesinin Türkiye tarafından yerine getirilmesini, ayrıca, mali işbirliğinin farklı aşamalarının, farklı birimler ve kişilerce uygulanmasını ve denetlenmesini sağlamaktır.
Bu sistemin daha da genişletilmesi ile DIS idari yapılanması şu şekilde oluşturulmuştur.
-
Ulusal Yetkilendirme Görevlisi (National Authorizing Officer-NAO)

• Ülkemizde bu görevi (NAO) Hazine Müsteşarı yürütmektedir.

-Ulusal Yardım Koordinatörü (National Aid Coordinator-NAC)

Topluluk yardımlarının katılım süreci ile ilişkilendirilmesi ve fonların sadece bu amaçla kullanımını sağlamak için gerekli koordinasyonu yapmak üzere görevlendirilmiştir.

• Ülkemizde bu görevi (NAC) AB Genel Sekreteri yürütmektedir.

-Ulusal Fon (National Fund)
14 Şubat 2002 tarihinde Avrupa Komisyonu ile imzalanan Mutabakat Zabıtları ile Topluluktan gelen fonların transfer edilmesini temin ve bunların yönetiminden sorumlu olmak üzere Hazine Müsteşarlığı bünyesinde kurulmuştur.
Bu Zabıtlar 2003 yılında kanunlaşmıştır.

-Mali İşbirliği Komitesi (Financial Cooperation Committee)

Mali kaynakların kullanımında öncelikleri belirlemek, saptanacak öncelikler kapsamında dönemsel finansman programlarını hazırlamak ve mali kaynakların öncelikler doğrultusunda dağıtımını gözetmek üzere, Dışişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT Müsteşarlığı) ve Hazine Müsteşarlıkları ile AB Genel Sekreterliği’nden oluşmaktadır.

-Merkezi Finans ve İhale Birimi (Central Finance and Contracts Unit-CFCU):

14 Şubat 2002 tarihinde Avrupa Komisyonu ile imzalanan Mutabakat Zabıtları ile mali işbirliği projelerinin ihalelerinin yapılması ve sözleşmelerinin imzalanması amacıyla görev yapmak üzere kurulmuştur. (*)
CFCU, projelerin ihaleleri, sözleşmeleri, ödemeleri ve teknik uygulamalarından sorumlu olan "merkezi olmayan yapılanmanın" uygulayıcı birimidir. Bu anlamda, CFCU Türkiye'nin Uygulama Ajansı'dır.
2007-2013 döneminde AB’nin yeni Katılım Öncesi Aracı’nın (Instrument for Pre-Accession -IPA) uygulanması çerçevesinde bu yapılarda bazı değişiklikler/ilaveler yapılacaktır.

2007-2013 DÖNEMİNDE KATILIM ÖNCESI ARAÇ
(INSTRUMENT FOR PRE-ACCESSION-IPA)

AB’nin daha önceleri değişik ülke veya ülke grupları için, PHARE, ISPA, SAPARD, Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardım ve CARDS adları altında verilen mali yardımları, 2007-2013 bütçe döneminden (Yeni Mali Perspektifler) itibaren basitleştirilerek tek bir çatı altında toplanmıştır.
AB’nin 2007-2013 dönemi için öngördüğü mali yardımın çerçevesi olan "Katılım Öncesi Araç" (Instrument for Pre-Accession-IPA) 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

IPA ile AB,

-aday ülkelerde gerekli idari yapıları ve sistemleri hazırlamak ve projeleri finanse etmek suretiyle,
-bu ülkelerin, üyelikle birlikte AB Yapısal, Uyum ve Kırsal Kalkınma Fonlarının yönetimine hazır hale gelmelerini
sağlamayı hedeflemektedir.
IPA altında beş adet Mali Yardım Bileşeni öngörülmüştür. Her birinin ayrı ayrı programlanması öngörülen bu bileşenler şunlardır:
a. Kurumsal Kapasite Gelişimi (I);
b. Bölgesel ve Sınırötesi İşbirliği (II);
c. Bölgesel Kalkınma (III);
d. İnsan Kaynaklarını Geliştirme (IV);
e. Kırsal Kalkınma (V).

- IPA Tüzüğü

- IPA’ya ilişkin Komisyon Tüzüğü (IPA Tüzüğü) AB Resmi Gazetesinin 31 Temmuz 2006 tarihli nüshasında yayımlanmıştır.
Diğer taraftan, Tüzüğün uygulanmasına yönelik IPA Uygulama Kuralları - “IPA Implementing Regulation” (Council Regulation 1085/2006) 12 Haziran 2007 tarihinde Komisyon tarafından kabul edilmiştir.

- Çerçeve Anlaşma

Katılım Öncesi Yardım Aracına ilişkin 1085/2006/EC sayılı Konsey Tüzüğünün 17. maddesi ve 718/2007/EC sayılı Komisyon Tüzüğünün Giriş Bölümü ile Katılım Öncesi Yardım Aracı kaynaklarının faydalanıcısı olan ülkeler ile Avrupa Komisyonu arasında fonların kullanım esaslarını belirleyen bir “Çerçeve Anlaşma” imzalanması zorunluluğu getirilmiştir.

Sözkonusu Çerçeve Anlaşma, Avrupa Komisyonu ile Ülkemiz arasında 11 Temmuz 2008 tarihinde imzalanmış olup, 19 Aralık 2008 tarihli ve 2008/14450 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanmış ve 24 Aralık 2008 tarihli ve 27090 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

Ülkemizde, beş IPA bileşenin programlama çalışmalarını yürütmek üzere gerekli yapılar oluşturulmaktadır.

IPA’nın Bölgesel Kalkınma ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşenleri kapsamında Stratejik Çerçeve Belgesinin hazırlanması ve söz konusu bileşenlere ilişkin genel koordinasyon, Sektörel Koordinatör sıfatıyla DPT Müsteşarlığının sorumluluğunda yürütülmektedir.
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programının; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı da İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programının hazırlanmasından ve uygulanmasından sorumlu Program Otoriteleri olarak belirlenmişlerdir.
AB tarafından sağlanan hibe nitelikli mali yardımların hangi projelerin finansmanında kullanılabileceğine karar verilmesi, başka bir deyişle programlama süreci Avrupa Birliği Genel Sekreterliğinin koordinasyonunda ilgili tüm kamu kurum ve kuruluşlarının katılımıyla gerçekleştirilmektedir.

• AB Bütçesi ve Katılım Öncesi Yardımlar

AB, IPA çerçevesinde 2007-2013 dönemi için yaklaşık 11.468 milyon € ayırmıştır.

6.8 milyar €’luk dış yardım fonlarının 1.3 milyar €’su, Katılım Öncesi Mali Aracı (IPA) çerçevesinde aday ve potansiyel adaylar için tahsis edilmiştir.

2007 yılında bu meblağın 497 milyon €’luk kısmı ise, Türkiye’ye yönelik Katılım Öncesi Yardımlar için ayrılmıştır. 2008 yılında ülkemiz için tahmini 538 milyon €’luk, 2009 yılında ise 566,4 milyon €’luk mali yardım öngörülmüştür.

Ülkemizin bu yardımları, ayrı ayrı programlanacak beş IPA bileşeni altında kullanması planlanmaktadır.

Komisyon, Katılım Öncesi Araç (IPA) kapsamında 2008-2010 döneminde mali yardımların yöneltileceği öncelik alanlarını Türkiye-Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesinde (Multi-annual Indicative Planning Document- MIPD) sözkonusu IPA alt-bileşenleri bazında tahsis etmiştir. Sözkonusu belge Komisyon tarafından 25 Temmuz 2008 tarihinde kabul edilmiştir.

(*) Yukarıda özetlenen yapılar ile sorumluluk alanları, ülkemiz ve Komisyon arasında 31 Mart 2006 tarihinde imzalanan ve 14 Şubat 2002 tarihli “Merkezi Finans ve İhale Biriminin Kuruluşuna İlişkin Türkiye Hükümeti ve Avrupa Komisyonu Arasındaki Mutabakat Zaptı”na 1 No.lu Ek ile düzenlenmiştir. (Bkz. 17.05.2007 tarih ve 26171 sayılı Resmi Gazete)