Ferhan  ERKMENOĞLU (*)

Türkiye, İran ve Pakistan tarafından bölgesel ekonomik işbirliğini geliştirmek ve güçlendirmek hedefi doğrultusunda 1964  yılında kurulan Kalkınma için Bölgesel İşbirliği (Regional Cooperation for Development), şekil ve içerik değişiklikleri yapılarak 1985’de Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) adını almıştır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, 1990’lı yılların başında Avrasya’da meydana gelen köklü tarihsel değişim sürecinden genişleyerek yararlanmıştır. Eski Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucu ortaya çıkan göreli özgürlük ortamı, 1992 yılında Afganistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’na katılmaları olanağını sağlamıştır. Genişleme sonunda Teşkilat; nüfusu 300 milyonu bulan 7 milyon kilometrekare alana yayılmış, zengin doğal kaynaklara sahip on üyeli bir örgüt halini almıştır.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın kurucu belgesi olan İzmir Andlaşması, üye ülkelerin gereksinimlerini karşılamak üzere yeniden yapılanma süreci sonunda Eylül 1996’da İzmir’de düzenlenen EİT Bakanlar Konseyi Olağanüstü Toplantısı’nda  tadil edilmiş şekliyle imzalanmıştır. İstanbul’da 14 Ekim 2002 tarihinde düzenlenen EİT 7. Doruk Toplantısı’nda, Kırgızistan’ın İzmir Andlaşması’nı onayladığını açıklamasıyla Andlaşma yürürlüğe girmiştir.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, orta vadede, üye ülkeler arasındaki işbirliğine ilişkin olarak ticaret, ulaştırma, iletişim ve enerji sektörlerine öncelik ve ağırlık verilmesi stratejisini benimsemiştir.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın genişlemesi, bir yandan yeni olanaklar  sağlarken, diğer taraftan Teşkilat’ın üstesinden gelmesi gereken sorunları da beraberinde getirmiştir. Teşkilat’a yeni katılan yedi üyenin denize çıkışı bulunmamaktadır. Bu ülkelerin iktisaden gelişebilmeleri, ulaşım  alanında karşılaşılan bu ciddi  sorunla doğrudan ilgilidir. Öte yandan, yeni üyelerin merkezi ekonomiden serbest pazar ekonomisine geçmek için bir dönüşüm sürecinden de geçmekte oldukları gözönünde bulundurulduğunda, durum daha iyi değerlendirilebilir.

Yeni üyeler 1992 yılında EİT’e katılırken Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın ekonomik kalkınmalarına destek olabileceği düşüncesiyle hareket etmişlerdi. Dolayısıyla, yeni üyelerin Teşkilat’tan ciddi beklentileri olduğunu söylemek bir abartma olmayacaktır. 

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın öncelikli alanlarda çalışmaları devam etmektedir. Ancak geliştirilen projelerin fizibilite çalışmalarının finansmanı kadar projelerin hayata geçirilmesi için  gerekli mali kaynakların da temin edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, İstanbul’da  Ekonomik İşbirliği Teşkilatı  Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın kurulması kararlaştırılmıştır. Banka’nın işlevsel hale gelmesi EİT bünyesinde geliştirilecek, bankacılık açısından muteber projelerin hayata geçirilmesini kolaylaştırabilecektir.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın üye ülkeler arasında işbirliğinin geliştirilmesine önem atfettiği öncelikli sektörlerden biri de bölge içi ticarettir. Bölge içi ticaretin gelişmesinin önünde duran engellerin ortadan kaldırılması için çalışmalar sürdürülmektedir. Mart 2000’de  Tahran’da düzenlenen EİT Ticaret Bakanları Toplantısı’nda EİT Ticaret İşbirliği Çerçeve Anlaşması imzalanmıştır. EİT üyesi ülkelerin birbirleriyle yaptıkları ticarette karşılaştıkları engellerin kaldırılması için EİT Ticaret Anlaşması’nın hazırlık çalışmaları üye ülke üst düzey uzmanlarından oluşan bir grup tarafından yürütülmektedir. Üye ülkelerin sözkonusu ticaret anlaşmasına ilişkin önerileri EİT Yazmanlığı tarafından tek bir  metin  haline getirilmiş ve görüşleri alınmak üzere üye ülkelere dağıtılmıştır.  Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması Taslağı üzerindeki çalışmaların kısa sürede sonuçlandırılarak imzaya hazır aşamaya getirilmesi beklenmektedir.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, ulaştırma ve iletişim  alanına verdiği öncelik bağlamında, özellikle denize çıkışı olmayan örgüt üyelerinin gereksinimlerine cevap verecek, uluslararası limanlara ve pazarlara ulaşmalarını mümkün kılacak şekilde bölgenin altyapısını geliştirmeyi, eksiklerini tamamlamayı, ayrıca iletişim ağını günümüz ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirip  yaygınlaştırmayı hedeflemektedir.  Bu amaçların gerçekleştirilmesi maksadıyla 1998’de Aşkabat’ta yapılan EİT Ulaştırma Bakanları Toplantısı sırasında Transit Taşımacılık Çerçeve Anlaşması imzalanmıştır. Ancak sözkonusu Anlaşma yeterli sayıda üye ülke tarafından onaylanmadığı için henüz yürürlüğe  girmemiştir.  Öte yandan, daha önce  yürürlüğe girmiş olan ancak henüz uygulanamayan Transit Ticaret Anlaşması ile Transit Taşımacılık Çerçeve Anlaşması’nın çakışan ve çelişen  hükümlerine ilişkin yeni düzenlemelerin yapılması  gerekmektedir.  26-27 Eylül 2002 tarihlerinde İzmir’de düzenlenen  EİT Ulaştırma ve Haberleşme Bakanları Toplantısı’nda sözkonusu iki anlaşmanın  çatışan ve çelişen hükümlerine ilişkin düzenlemeleri yapacak uzmanlar grubu toplantısının 2003 yılı başında  ülkemizde tertiplenmesi kararlaştırılmıştır. 

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın ulaştırma alanında ortaya koyduğu en önemli proje;  Almati, Taşkent, Türkmenabad, Tahran, İstanbul yolcu ve yük tren seferlerini  başlatma girişimidir. Deneme seferlerini takiben düzenli seferlerin başlatılması, bölgenin ekonomik gelişmesini canlandırabileceği gibi sosyo-kültürel gelişimine de katkıda bulunabilecektir.

EİT içinde diğer önemli bir işbirliği alanı da enerjidir. Bölgenin zengin enerji kaynaklarının akılcı bir şekilde kullanılması ve uluslararası pazarlara ulaştırılması hayati önem taşımaktadır. EİT, üye ülkelerin elektrik sistemlerinin birbirine bağlanması projesinin fizibilite  çalışması için  İslam Kalkınma Bankası’ndan 400.000 ABD Doları hibe yardımı sağlamıştır. Bu örnek olay, Teşkilat’ın diğer uluslararası kuruluşlarla yakın işbirliğinde bulunmasının ne kadar yararlı olabileceğini gözler önüne sermektedir.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, globalleşmenin etkilerinin  özellikle  gelişme yolundaki  ülkeler üzerinde bariz  bir şekilde hissedildiği  günümüzde, küreselleşmenin olumsuz yansımalarını  asgari seviyeye indirme çabalarına katkıda bulunmaktadır.  Ancak Teşkilat’ın kendisine sunulan  potansiyeli tam anlamıyla değerlendiremediği yönünde haklı eleştiriler de bulunmaktadır.  Bu eleştirilere yanıt olarak,  Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın etkinlik ve verimliliğini artırmak amacıyla üye ülkelerin Dışişleri Bakanlıkları’nın ekonomiden sorumlu Müsteşar Yardımcılarından oluşan bir Yüksek Düzeyli Memurlar Çalışma Grubu kurulmuştur. Yüksek Düzeyli Memurlar Çalışma Grubu’nun gerçekleştirdiği dört toplantı sonunda alınan kararlarla  Teşkilat’ın ileride  kaynaklarını daha rasyonel bir şekilde kullanması,  daha etkin ve verimli şekilde çalışması beklenmektedir.

2002 yılı Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın  doğuya ve kuzeye doğru genişleyerek bünyesine yedi yeni üyeyi almasının onuncu yıldönümüne rastlamıştır.  Yeni üyeler arasında bulunan Afganistan’ın gerek bölge ülkeleri gerek küresel açıdan konumu özellik arzetmektedir. Bu ülkede kalıcı barışın ve istikrarın  tesisinin önemi açıktır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın, bu ülkenin ihyasına ve yeniden imarına katkıda bulunmayı kararlaştırması yerinde olmuştur.

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) Devlet Başkanları Yedinci Doruk Toplantısı 14 Ekim 2002 tarihinde İstanbul'da yapılmıştır. Doruk Toplantısı öncesinde, 9-10 Ekim 2002 tarihlerinde sırasıyla EİT Dördüncü Yüksek Düzeyli Memurlar Çalışma Grubu ve EİT Daimi Temsilciler Konseyi ile EİT Yüksek Düzeyli Memurlar Toplantıları; 12 Ekim 2002 tarihinde ise EİT Onikinci Bakanlar Konseyi Toplantısı gerçekleştirilmiştir.

EİT Devlet Başkanları Yedinci Doruk Toplantısı’na, ülkemizin yanısıra Azerbaycan, Afganistan, İran, Pakistan, Tacikistan, Kırgızistan Devlet Başkanı seviyesinde katılmıştır. Özbekistan'dan Meclis Başkanı, Türkmenistan'dan  Başbakan Yardımcısı, Kazakistan'dan ise Dışişleri Bakanı  seviyesinde katılım olmuştur.

EİT Devlet Başkanları Yedinci Doruk Toplantısı marjında, İstanbul'da Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC)-EİT işbirliği ve ülkemizden TOBB ve DEİK'in katkılarıyla 11 Ekim 2002 tarihinde bir İş Forumu düzenlenmiştir. EİT çerçevesinde ilk kez düzenlenen İş Forumu'yla EİT üyesi ülkelerin iş çevrelerinin biraraya getirilerek, bölge ticaretine yeni bir ivme kazandırılması amaçlanmıştır. İş Forumu'nda, ülkemiz, EİT Sanayi ve Ticaret Odasının faaliyetlerine etkinlik kazandırılabilmesi için daimi bir Yazmanlık kurulmasının önemine işaret etmiş; ülkemizin bahsekonu Yazmanlığa ev sahipliği yapmaya hazır olduğu ifade edilmiştir.

EİT Onikinci Bakanlar Konseyi'nde kabul edilip, EİT Devlet Başkanları Yedinci Doruk Toplantısı’na sunulan Afganistan konulu kararda, Afganistan'ın yeniden imarına geniş yer verilmiş; bu amaçla EİT içinde özel bir Fon oluşturulması; EİT üyesi ülkelerin Afganistan Özel Koordinatörlerinin de katılımıyla  bir EİT Semineri düzenlenmesi; EİT Fizibilite Fonu’nun, Afganistan'ın yeniden imarına yönelik projelerin fizibilite çalışmalarının finansmanında kullanılması görüşleri destek görmüştür.

EİT  Yedinci Doruk Toplantısı sonucunda kabul edilen 2002-İstanbul Bildirisi’nde; başta ticaret, yatırım, ulaştırma, iletişim, enerji, madencilik, çevre, tarım, sanayi ve uyuşturucu kontrolü sahaları olmak üzere, bölgesel işbirliğinin geliştirilmesinin önemi vurgulanmakta; Afganistan'ın yeniden imarına destek verilmekte; bölgenin kalkınmasına yardımcı olacak, ulaştırma,  enerji projelerinin biran önce hayata geçirilmesi; ticaretin serbestleştirilmesi için tarife dışı engellerin ortadan kaldırılması; gümrük tarifelerinin aşamalı olarak azaltılması; uyuşturucu ile mücadeleye kararlı bir biçimde devam  edilmesi hususlarına değinilmektedir.

Zirve toplantısı vesilesiyle Sayın Bakanımız, Pakistanlı ve Kırgız karşıtları ile, Sayın Cumhurbaşkanımız ise İran, Pakistan, Azerbaycan, Tacikistan, Kırgızistan, Afganistan Devlet Başkanları ile ikili görüşmelerde bulunmuşlardır. Sayın Cumhurbaşkanımız ayrıca Kazakistan Dışişleri Bakanını da kabul etmişlerdir. Sayın Cumhurbaşkanımızın ikili görüşmelerine, Sayın Bakanımız da katılmıştır. 

EİT Yedinci Doruk Toplantısı, ülkemizin Teşkilat bünyesinde oynadığı öncü ve etkin rolü bir kez daha gözler önüne sermek için uygun bir vesile olmuştur.  Öte yandan, Orta Asya Cumhuriyetlerinin, ülkemizin gerek ikili bazda gerek çok taraflı ilişkilerde öne çıkan konumunu yeniden algılamaları açısından EİT toplantıları uygun bir ortam sağlamış; Avrasya'daki ağırlığımız ve saygınlığımızın teyidine olanak vermiştir. 

(*) Daire Başkanı, Çok Taraflı Ekonomik İşler Genel Müdür Yardımcılığı; Dışişleri Bakanlığı