Yücel Güçlü *

I. Giriş

Ulaştırma, günlük hayatın devamında temel işlevleri olan bir hizmet türüdür. Eşya ve yolcunun bir yerden başka bir yere taşınması olayı insanoğlunun ortaya çıktığı tarihe kadar uzanır.

Ekonomilerin desteği ve itici gücü olan ulaştırma sektörü, son dönemde bütün dünyada gerek hacim gerek yapı itibariyle muazzam gelişmeler göstermiştir. Bir yandan sanayinin yaygınlaşması ve dünya ticaretinin genişlemesi, diğer yandan başta iç ve dış turizm olmak üzere çeşitli nedenlerle insanların daha çok seyahat etmeleri ve kitle taşımacılığının ivme kazanması daha emin, ucuz ve hızlı ulaştırma araçları yapma ve kullanma teknolojisinin gelişmesine yol açmıştır.

Sanayileşme hareketlerine paralel olarak ulaştırma faaliyetlerinin önemi her geçen gün daha da artmaktadır. Diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de, sabit sermaye yatırımları gerçekleştirme yüzdeleri itibariyle ulaştırma sektörü hatırı sayılır bir yer işgal etmektedir.

II. Yasa ve Yönetmelikler

9 Nisan 1987 tarih ve 3348 sayılı Yasa gereğince, karayolu ulaştırma hizmetlerinin gerektirdiği uluslararası ilişkileri yürütmek, anlaşmalar yapmak, karma komisyon toplantıları düzenlemek, karayolu ulaştırmasında uluslararası mevzuat ile ekonomik ve teknolojik gelişmeleri izlemek ve kurallara uygun yeni çözümler geliştirmek - Dışişleri Bakanlığının 5 Mayıs 1969 tarih ve 1173 sayılı Milletlerarası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkındaki Yasada belirtilen yükümlülükleri saklı kalmak kaydıyla - Ulaştırma Bakanlığının yetki ve sorumlulukları arasındadır.

Karayoluyla uluslararası taşıma hizmetlerini düzenli ve güvenli hale getirmek, bu sektörde iş yapacak gerçek ve tüzel kişilerin yeterlilik durumları ve denetim esasları ile yetki ve sorumluluklarını belirlemek üzere daha önce Ulaştırma Bakanlığınca çıkarılan yönetmelikler, günün değişen şartlarına uygun olarak yeniden hazırlanmış ve Bakanlar Kurulunun 18 Mayıs 1994 tarih ve 94/5893 sayılı kararı eki Karayoluyla Uluslararası Yolcu ve Eşya Taşımaları Hakkındaki Yönetmelik 20 Ağustos 1994 gün ve 22027 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu konuda daha önce yayımlanan yönetmelikler ve halen yürürlükte olan son yönetmelik hükümleri gereğince, karayoluyla uluslararası yolcu ve eşya taşımacılığı veya bu konularda acentalık ya da komisyonculuk yapmak isteyen gerçek veya tüzel kişilerin Ulaştırma Bakanlığından yetki belgesi alma zorunluluğu bulunmaktadır.

5 Haziran 1980 tarih ve 8/984 sayılı Karayoluyla Uluslararası Eşya ve Yolcu Taşıma Esasları hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı ve yukarıda belirtilen Karayoluyla Uluslararası Yolcu ve Eşya Taşımaları Hakkındaki Yönetmelik hükümleri gereğince, karayoluyla uluslararası yolcu ve eşya taşımalarının yetkili taşımacılar ve taşıtlarla yapılıp yapılmadığı, geçiş, kota ve ücret şartlarının ikili ve çok taraflı anlaşmalara uygunluğunun tespiti ve denetlenmesi, sınır kapılarında, denetleme noktalarında ve gereken yerlerde Ulaştırma Bakanlığı birimlerince yapılmaktadır.

III. Uluslararası Karayolu Taşımacılığının Önemi

Günümüzde karayolu ulaşımı, ülkelerin taşıma sistemleri içinde en önemli yeri işgal etmektedir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında motorlu kara taşıtlarındaki gelişmeler, karayolu taşımacılığını güvenli ve ucuz hale getirmiş ve yaygınlaştırmıştır. Halen ileri ülkelerde dahi, diğer taşıma sistemlerinin (hava - deniz) çok gelişmiş olmasına rağmen eşyada karayolu taşımacılığının toplam taşıma içindeki payı yüzde 50–75, yolcuda ise yüzde 70-95 civarındadır. Bu oranlar Türkiye’de sırasıyla yüzde 76 ve yüzde 94’tür. Sözkonusu oranların önümüzdeki yıllarda korunacağı düşünülmektedir. Karayolu taşımacılığının bu kadar benimsenmesinin diğer önemli bir nedeni de, bu ulaştırma sisteminin coğrafî bakımdan gösterdiği esnekliktir. Başka bir deyişle, diğer ulaştırma sistemlerinin katkısına ihtiyaç duyulmaksızın taşıma kapıdan-kapıya yapılabilmektedir.

Ulaştırma sektörü içerisinde büyük bir yeri olan uluslararası karayolu taşımacılığımız, hızlı bir gelişme ve büyüme göstererek dünya piyasalarında diğer ülkelerle rekabet edebilecek güce erişmiştir. 2001 yılı sonu itibariyle Ulaştırma Bakanlığından karayoluyla uluslararası arızî yolcu taşımacılığı yapmak üzere yetki belgesi almış bulunan 138 firma, 1571 otobüs ve 77419 koltuk kapasitesine sahiptir. Yine 2001 yılı sonu itibariyle karayoluyla uluslararası eşya taşımacılığı yapmak üzere Ulaştırma Bakanlığından yetki belgesi alan firma sayısı 892’ye, bunların sahip oldukları özmal taşıt filosu ise yaklaşık 711 bin tona ulaşmış bulunmaktadır.

Türkiye’nin toplam ihracatının ton olarak halen yüzde 15,2’si, değer olarak yüzde 46,4’ü, toplam ithalatının ise ton olarak yüzde 6’sı, değer olarak yüzde 40,2’si karayolu ile yapılmaktadır. 2001 yılında Türk taşıtlarıyla 7.684.038 ton eşya taşınmış olup, bu taşımalardan 1.468.156.015 Dolar gelir sağlanmıştır.

IV. Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Anlaşmalarının Niteliği

Bu faaliyetler ikili ve çok taraflı uluslararası karayolu taşımacılığı anlaşmaları çerçevesinde yürütülmektedir. Türkiye; Afganistan, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda, İngiltere, Irak, İran, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, Kazakistan, Kırgızistan, Kuveyt, Letonya, Litvanya, Lübnan, Lüksemburg, Macaristan, Makedonya, Mısır, Moğolistan, Moldova, Norveç, Özbekistan, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovenya, Suriye, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tunus, Türkmenistan, Ukrayna, Ürdün, Yemen, Yugoslav Federal Cumhuriyeti ve Yunanistan ile ikili uluslararası karayolu taşımacılığı anlaşmaları imza etmiştir. Bu ülkelerden Arnavutluk, Moğolistan, Slovenya ve Yemen ile imzalanan anlaşmalar henüz onaylanıp yürürlüğe girmemiştir.

Anılan anlaşmalar ve bu anlaşmalara bağlı olarak imzalanan protokoller gereği ikili, transit, dönüş yüklü ve üçüncü ülke taşımalarında geçiş izin belgeleri kullanılmaktadır. Bu terimlerden; ikili, akit taraflar arasında yapılan taşımaları; transit, akit taraflar üzerinden durulmaksızın yapılan taşımaları; dönüş yüklü, yükünü diğer akit tarafın topraklarına boşalttıktan sonra kendi ülkesine dönüş yükü alarak yapılan taşımaları; üçüncü ülke taşımaları, diğer akit taraftan yük alıp kendi ülkesi dışında bir ülkeye yapılan taşımaları veya kendi ülkesi dışında bir ülkeden diğer akit tarafa yapılan taşımaları ifade etmektedir. İkili uluslararası karayolu taşıma anlaşmaları ve bu anlaşmalara bağlı olarak imzalanan protokoller çerçevesinde, 2001 yılında, 35 ülkeden bu belgelerden 423.738 adet sağlanmış olup, bunun 316.607 adeti ihraç ve ithal ürünlerimizin taşınmasında kullanılmıştır.

İkili uluslararası karayolu taşımacılığı anlaşmaları metinlerinde genellikle uygulama alanı, tanımlar, yolcu taşımacılığı, pazara giriş, yük taşımacılığı, sigorta, kabotaj, gümrük ve sağlık kontrolü ile araçların teknik kontrolü konuları yer almaktadır. Ayrıca, bu anlaşmaların uygulanması ile ilgili tüm hususlar için karma komisyonlar teşkil edilmesi, bu komisyonların tarafların temsilcilerinden oluşması, karayolu taşımacılık sektörü temsilcilerinin komisyon toplantılarına çağrılabilecekleri, komisyonların yılda en az bir kere toplanacakları, toplantı gündeminin evsahibi tarafça veya toplantı talebinde bulunan tarafça toplantı tarihinden iki hafta önce hazırlanıp sunulacağı ve toplantının tarafların heyet başkanlarınca bir protokolün imzalanmasıyla sona ereceği hükme bağlanmaktadır.

Uluslararası karayolu taşımacılığı anlaşmaları, akit tarafların millî mevzuatına göre onay işlemlerinin tamamlandığını belirten notaların teati edildiği tarihte yürürlüğe girer ve genellikle bir yıl süreyle geçerliliğini korur. Bu süre sona ermeden genellikle üç veya altı ay önce akit taraflardan biri anlaşmayı sona erdirmek istediğini diğer akit tarafa yazılı olarak bildirmedikçe, anlaşma kendiliğinden birer yıllık süreler için yenilenir.

V. Kara Ulaştırması Karma Komisyon Toplantıları

Kara ulaştırması karma komisyon toplantılarının organizasyonu Ulaştırma ve Dışişleri Bakanlıkları ile Dış Ticaret ve Gümrük Müsteşarlıklarının işbirliği ve eşgüdümüyle gerçekleştirilmektedir. Bu toplantılar sonucunda kara taşımacılığı sektörünün karşılaştığı meselelerin çözümü yönünde önemli adımlar atılabilmektedir. Toplantıların gündeminde yer alan konuların teknik nitelikte olması nedeniyle katılımcıların belirli düzeyde uzmanlık bilgisine sahip olmaları gerekmektedir.

İtalya ile Eylül 2001 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonucunda, 2002 yılı için genel kotada (24.000 geçiş belgesi) 2000 ek belge artışı sağlanmıştır.

Polonya ile Kasım 2001 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımız için dönüş yükü kısıtlaması kaldırılarak avantaj elde edilmiştir.

Romanya ile Kasım 2001 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımızın Romanya’da kalış süreleri uzatılarak bu nedenle daha önce maruz kaldıkları ceza uygulamaları önlenmiştir.
Bulgaristan ile Ocak 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımız için dönüş yükü kısıtlaması kaldırılarak avantaj elde edilmiştir.

Sekiz yıl aradan sonra Slovakya ile Ocak 2002 ayında yapılan karma komisyon toplantısı sonunda, geçiş belgesi kotası yüzde 400 arttırılarak 4000’e çıkarılmıştır.

Yunanistan ile Ocak 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, 12.500 olan geçiş belgesi kotası limitsiz hale getirilmiş ve taşımacılarımızın önündeki tüm engeller kaldırılmıştır.

Moldova ile Mart 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımızın geçiş belgesi ve ücretten muaf olmaları kararlaştırılmıştır. Ayrıca 1000 adet transit, 100 adet üçüncü ülke ve 150 adet dönüş yükü taşımaları için ücretsiz geçiş belgesi sağlanmıştır.

Hırvatistan ile Mart 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımızın geçiş belgesi kotası 5000 adet artırılarak 10.000’e çıkarılmıştır. Ayrıca tren hatlarını kullanan taşımacılarımız için teşvik edici tedbirler alınması kararlaştırılmıştır.

Gürcistan ile Mart 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, taşımacılarımızın geçiş belgesi kotası 1500 adet artırılarak 3500’e çıkarılmıştır. Bu durumda 1500 adet taşıtımızın gidişte ve dönüşte alınan 375 Dolardan muaf tutulması sağlanmıştır.

Rusya Federasyonu ile Nisan 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, ödül izin belgeleri yoluyla taşıyıcılarımıza ayda 1000 adet taşıma hedefine ulaşılması halinde 250 bin Dolar kazanç yolu açılmıştır.

Belçika ile Mayıs 2002 ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyon toplantısı sonunda, taşımacılarımızın geçiş belgesi kotası 5000 adet artırılarak 20.000’e çıkarılmıştır. 2003 yılında ise transit taşımaların geçiş belgesinden muaf olması sağlanmıştır.

Romanya ile 2002 Temmuz ayında yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantısı sonunda, 53 bin taşıtımız için fazla çalışma ve park ücreti uygulaması kaldırılarak avantajlı tek ücret sistemine geçilmesi sağlanmıştır.

2002 yılının ilk sekiz ayı içerisinde yapılan kara ulaştırması karma komisyonu toplantıları sonunda toplam 341.950 adet geçiş belgesi kotası elde edilmiştir.

VI. Sonuç

Ülkemizin uluslararası taşımacılık faaliyetlerinde karayolu taşımacılığı geniş bir paya sahiptir. Türkiye, tarih boyunca Doğu ile Batıyı birbirine bağlayan en kısa yol olması nedeniyle köprü işlevi görmüştür. Son yıllarda ekonomik ve sosyal şartlarda meydana gelen hızlı değişim ve transit ticaretteki genişleme sonucu karayolu taşımacılığının önemi artmıştır. Ülkemizde teşvik tedbirleriyle uluslararası karayolu yük ve yolcu taşımacılığında hızlı bir gelişme sağlanmış olup, bugün diğer ülkelerle rekabet edebilecek güçlü bir filoya sahip hale gelinmiştir.

DİPNOT
* Daire Başkanı, İkili Ekonomik İşler Genel Müdür Yardımcılığı, Dışişleri Bakanlığı.