Gökhan Turan (*)

Bu makalede, Rusya Federasyonu petrol ve doğal gaz  sektörüne (PGS) ilişkin muhtelif kaynakların taranması neticesinde derlenmiş bilgilerden yararlanarak, anılan sektörün Rusya ekonomisindeki yeri değerlendirilmektedir.

Metin içinde yer verilen tablolar, PGS’nin Rusya ekonomisi içindeki ağırlıklı konumunu daha belirgin şekilde ortaya koymaya yöneliktir.

Rusya Federasyonu (RF) GSYİH’sı içinde en büyük pay PGS’ye aittir.  Hampetrol, petrol ürünleri ve doğal gaz ihracatı  2004 yılında RF ihracatının yaklaşık % 55’ini teşkil etmiş; bir diğer ifadeyle, RF Merkez Bankası verilerine göre hampetrol, petrol ürünleri ve doğal gaz ihracatından 2004  yılında  100.5 milyar Dolar gelir elde edilmiş olup, bu meblağ RF GSYİH’sının % 16.75’ine eşittir.

PGS, RF Hükümeti’nin bütçe gelirleri açısından da anahtar sektör konumundadır. Bu alandaki istatistikler arasında farklılıklar bulunmakla birlikte, bütçe gelirlerinin yaklaşık yarısının PGS kaynaklı olduğu tahmin edilmektedir.

2004 yılı verilerine göre Rusya, çıkarttığı hampetrolün ve petrol ürünlerinin % 70’ini ihraç etmiştir. Dünya piyasalarında  hampetrol fiyatlarının en iyimser tahminlerin de ötesinde yüksek seyretmesi RF Hükümeti’nin bütçe gelirlerini, Merkez Bankası rezervlerini ve dolayısıyla diğer makroekonomik göstergeleri olumlu yönde etkilemiştir. Bu bağlamda, Rus Ural  petrolünün  2004 yılı fiyat ortalaması (34.45 Dolar/varil), 2003 yılı fiyat ortalamasının % 27.4 üstünde gerçekleşmiştir. 1998-2004 arası dönem esas alındığında ise, Rus Ural petrolünün fiyatı (1998’de 11.83 Dolar/varil idi) % 191 oranında artmıştır.

RF petrol üretimi (likit gaz dahil) 2004 yılında bir önceki yıla göre % 8.9 oranında artarak 458.8 milyon tona ulaşmıştır. Bu miktar  1991 yılındaki SSCB petrol üretimi düzeyine yakındır. Son 7 yıl esas alındığında ise, RF petrol üretimi % 50.1 ve doğal gaz üretimi % 11.0  artmıştır.

2004  yılında, RF  hampetrol  ihracatı  ve   petrol  ürünleri  ihracatı,   bir   önceki   yılın aynı   dönemine  göre  sırasıyla % 15.1 ve  % 4.9 artmıştır. Bu  bağlamda, RF petrol ihracatı, 2004 yılında, 1988  yılındaki  tarihi   rekor  (291.6 milyon ton)  seviyesine  yaklaşmıştır (245.7 milyon ton).

Öte yandan, RF içi petrol tüketimi 1990 yılına göre büyük düşüş gösterdiğinden (1990’da 269.9 milyon tondan, 2004 yılında 131.1 milyon tona) petrol ihracatının toplam petrol üretimine oranında büyük artış gözlenmiştir (%47.7’den % 71.4’e).

Doğal gaz ihracatında 2004 yılında BDT ülkelerine yönelik % 19.2 oranında bir artış dikkati çekmektedir.
 
İhraç edilen petrolün % 84’ü, petrol ürünlerinin % 95’i ve gazın % 72’si BDT ülkeleri dışına satılmıştır.

2004  yılında  RF  petrol üretiminde öne çıkan şirketleri Lukoil, Yukos, TNK-BP, Rosneft,   Surgutneftegaz   ve  Sibneft   şeklinde   sıralamak mümkündür.  Bu   çerçevede  önemli  bir gelişme, 2004 yılı sonunda Yukos’ın   ana   petrol   üretim   birimi   olan  Yuganskneftegaz’ın   Rosneft   şirketi   bünyesine  geçmesiyle Rosneft’in  RF  petrol üretimindeki  payının   artmış   olmasıdır  (% 4.7’den   % 16’ya). Yukos  şirketinin  RF   petrol üretimindeki   payı   ise, bu gelişmeye  paralel   şekilde   % 18.7’den   % 7.4’e  düşmüştür.

Doğal   gaz   üretiminde  ise  Gazprom, 2004   yılında   tek  başına RF gaz  üretiminin % 85.6’sını (544  milyar  metreküp)  gerçekleştirmek  suretiyle liderliğini devam ettirmektedir.

2004 yılında, dünya piyasalarındaki petrol fiyatlarının yükselmesi dolayısıyla, RF iç piyasasında da petrol ve gaz fiyatları artmıştır. Bu çerçevede, Aralık 2004’te ortalama petrol fiyatı 123.5 Dolar/tona çıkmış (Aralık 1997’de 63.1 Dolar’dı), benzin fiyatı ise 333.1 Dolar/tona (Aralık 1997’de 169.6 Dolar’dı) yükselmiştir. Gaz fiyatları ise, 2004 yılında, 1998 mali krizinden beri ilk defa kriz öncesi düzeyinin üstüne çıkmıştır. Gazın 1000 metreküpü Aralık 1997’de 6.6 Dolar iken, fiyatı Aralık 2004’te 10.5 Dolara çıkmıştır.

Petrol fiyatlarının yüksek seyretmesi, ihracatından elde edilen gelirin ve karın beklenenin ötesinde gerçekleşmesini sağlamış, RF ihracatında ve dış ticaret hacminde 2004 yılında gözlenen artışın en önemli sebeplerinden birini teşkil etmiştir.

RF Federal İstatistik Servisi kaynaklı aşağıdaki tablo ise, petrol sektörünün  gelirlerini ve karını göstermektedir:

Sonuç ve değerlendirme:

Yukarıdaki maddelerde sunulan tablo ve bilgilerden istifadeyle izah edilmeye çalışıldığı üzere, RF ekonomisi özellikle petrol-gaz ihracatından elde ettiği gelirler sayesinde son yıllarda olumlu makro ekonomik verilere ulaşmıştır. Bununla beraber, bu olumlu ekonomik verilerin muhafaza edilmesi için adıgeçen sektörlerin ciddi yatırımlara ihtiyacı bulunmaktadır. Nitekim, Ağustos 2003 tarihli RF Enerji Stratejisi belgesinde  Rus enerji sektörüne 2020 yılına kadar yaklaşık 1 trilyon Dolar düzeyinde yatırım yapılması gerekliliğinden söz edilmektedir. Rusya’nın bu yatırımları kendi kaynaklarıyla  gerçekleştirmesi imkanı bulunmamaktadır. Zaruri olan yabancı yatırımlar ise, enerji sektöründe devlet denetiminin devam etmesi ve hatta son yıllarda artması nedeniyle bu sektöre yeterince yönelmemektedir. RF yönetimi, Rusya ekonomisinin en karlı ve büyük sektörü olan enerji sektörünün (petrol, doğal gaz ve elektrik) ulusal ekonominin yapılandırılması açısından ve bir dış politika aracı olarak stratejik önemde değerlendirilmesi nedeniyle, üretim ve dağıtımda devlet tekeli ve kontrolünü görünür gelecekte muhafaza etmek niyetindedir.

Bu durum, RF petrol üretimi ve ihracatında son yıllarda görülen yüksek artış oranlarının önümüzdeki yıllarda sürdürülemeyeceği şeklinde yorumlara neden olmaktadır. Bu çerçevede, RF petrol üretimi 2003-2004 yıllarında sırasıyla % 11 ve % 8.9 oranlarında; petrol ihracatı ise aynı yıllarda sırasıyla % 17.7 ve % 15.1 oranlarında artmıştır.

(*) Başkatip, Moskova Büyükelçiliği

Kaynakça:

-OECD
-International Energy Agency
-OPEC
-RF Federal İstatistik Servisi
-RF Federal Gümrük Servisi
-Itar-Tass Haber Ajansı
-Ria-Novosti Haber Ajansı
-RF Sanayi ve Enerji Bakanlığı
-RF Ekonomik Kalkınma ve Ticaret Bakanlığı
-Gazprom, Yukos, Rosneft, Lukoil vb. şirketlerin İnternet adresleri